||Test1.Kinematika || Test2.Dinamika || Test3.Mexaniki iŞ, Güc, Enerji || Test4.Statika ||
ELEKTRİK CƏRƏYANININ UZAQDAN IDARƏ EDİLMƏSİ
||İNTERNET NƏDİR? || ||Kompüterin nəsilləri || ||Komputerin quruluşu ||
Yumurtani cib telefonu ilə necə bişirmək olar?
Mobil rabitә vә informasiya tәhlükәsizliyi.
Bermud üçbucağı
Fikirləş! Cavab tap!
Dahilerin başına gəlmiş maraqlı hadisələr
Rəqəmlərdəki məntiq nədir?
Rəy və təkliflərinizi göndərmək üçün bura daxil olun
Mobil rabitә vә informasiya tәhlükәsizliyi.
Müasir şәraitdә milli informasiya resursları hәr bir dövlәtin iqtisadi vә hәrbi qüdrәtinin әsas mәnbәlәrindәn birinә çevrilmәkdәdir. Cәmiyyәtin vә dövlәtin bütün fәaliyyәt sahәlәrinә nüfuz edәn informasiya-mә`lumat sistemlәri artıq konkret siyasi vә maddi keyfiyyәtlәr kәsb etmәkdәdir. Odur ki, son illәrdә әksәr ölkәlәrdә milli tәhlükәsizliyin әcac tәrkib hissәsi kimi informasiya tәhlükәsizliyi mәsәlәsinә xüsusi diqqәt yetirilir. İnformasiya tәhlükәsizliyi problemi beynәlxalq inteqrasiya proseslәrinә qoşulan Azәrbaycan üçün dә, xüsusәn dә normal münasibәtlәrdә olmayan qonşularımız Rusiya, Ermәnistan vә İran son dövrlәrdә informasiya mәsәlәlәrinә çox ciddi girişdiyi bir dövrdә, mühüm әhәmiyyәt kәsb edir. Өtәn yazılarda bilavasitә Qlobal Şәbәkә (İnternet) ilә bağlı mәmlәkәtimin informasiya tәhlükәsizliyi mәsәlәlәrinә toxunulduğu üçün, bu yazıda mobil rabitә sahәsindә mövcud problemin hansı vәziyyәtdә olduğunu az da olsa araşdırmaq qәrarına gәldik. Problemin mahiyyәtinә varmaq üçün mobil telefonların işlәmә prinsipinә qısa da olsa nәzәr salmaq mәqsәdә uyğun olardı . Hәr bir mobil telefon aparatı bir qәbuledici - ötürücü radiostansiyadır. Hәr bir mobil telefon aparatına onun istehsalçısı tәrәfindәn xüsusi nömrә (ESN - kod) verilir vә bu , xüsusi mikrosxem vasitәsilә aparata yerlәşdirilir. Aparatı mobil rabitә şәbәkәsinә qoşan hәr hansı Operator isә (mәs: Azersell vә ya Baksell) әlavә olaraq hәmin mikrosxemә xüsusi identifikasiya nomrәsi (MIN-kod) dә yerlәşdirir. Hәr bir mobil rabitә şәbәkәsi (deyәk ki, Azersell vә ya Baksell) әsasәn aşağıdakı komponentlәrdәn ibarәtdir. a) Mәrkәzi İdarәetmә Mәntәqәsi (MİM) b) Baza stansiyası vә onun nәzarәtedici-idarәedici qurğusu v) Mobil telefon aparatı Mobil telefon sisteminin әsas iş prinsipi, әhatә zonasının (xidmәt göstәrilәcәk regionun) mәhdud radiuslu coğrafi zonalara bölünmәsindәn ibarәtdir. (Şәklә bax). GSM texnologiyası üçün bu cur zonaların radiusu 0,5 km - 35 km arasında olur. Hәr bir coğrafi zona daxilindә mobil telefon bağlantısı isә hәmin zonaya xidmәt edәn Baza stansiyaları tәrәfindәn tәnzimlәnir vә bütün Baza stansiyalarının kabel vә ya radiorele vasitәsilә birlәşdirildiyi Mәrkәzi İdarәetmә Mәntәqәsi tәrәfindәn idarә olunur. Baza stansiyaları yüksәk tezlikli mobil telefon siqnallarını aşağı tezlikli adi telefon siqnallarına çevirәn qurğularla tәmin olunur. Hәr bir Baza stansiyası müntәzәm olaraq mobil telefon aparatları üçün xidmәti siqnal göndәrir. Mobil telefon aparatı hәmin siqnalı qәbul edәrәk, mәxüsusi MIN vә ESN kodları haqqında mәlumatı Baza stansiyasına ötürür. Bu әmәliyyat zamanı hәr bir konkret mobil telefon sahibi identifikasiya olunur, ona konkret hansı Baza stansiyası tәrәfindәn xidmәt olunacağı müәyyәnlәşir. Mobil telefon sahibi zәng edәrkәn, Baza stansiyası öz әhatә dairәsi daxilindә boş olan tezlik xәtti ilә siqnalı qәbul edir vә MİM-ә ötürür, o isә öz növbәsindә siqnalı zәngi qәbul edәcәk mobil telefon sahibinin yerlәşdiyi zonaya xidmәt edәn Baza Stansiyasına ötürür. Әgәr mobil telefon sahibi danışarkәn bir zonadan başqa bir zonaya keçirsә, siqnallar da avtomatik olaraq müvafiq Baza stansiyalarına ötürülür. Zonaların sayını artırmaq vә onların radiusunu qısaltmaqla mobil rabitәnin gücünü xeyli yüksәltmәk mümkündür. Yeri gәlmişkәn. Konkret zona daxilindә eyni zaman anında mobil telefonlardan istifadә edәnlәrin sayının çoxluğu hәmin zonaya xidmәt edәn Baza stansiyasının işini iflic edir. Çünki, eyni zonada deyәn ki, 30-40 cüt kanal varsa, bütün kanallar da mәşğuldursa yeni qoşulmaq istәyәn abonenti sistemә qoşiaq üçün Baza stansiyası boş kanal tapa bilmir vә abonent gözlәmәyә mәcburdur. Mәsәlәn, kütlәvi tәdbirlәr keçirilәn әrazilәrdә, tutaq ki, insanları daHa çox yığışdığı Fәvvarәlәr Meydanında (xüsusәn axşamlar) mobil rabitә yaratmaq ciddi problemә çevrilir. (Tәbii ki, mәn xüsusi xidmәt orqanlarının Mobil Telefon Operatoruna tәsir etmәklә mobil rabitәnin mәhdudlaşdırılması istiqamәtindә addımlarını da istisna etmirәm . Әgәr kütlәvi tәdbir keçirilәn әrazidә mobil rabitәsi "susdurulmuş" şәxsin telefonu qonşu zonalarda da (tәxminәn bir neçә yüz metrdәn bir-iki km-dәk olan әrazidә ) işlәmirsә , demәk Operatorun müdaxilәsi şәksizdir.) Mobil rabitә sisteminin әsas ideyası isә qonşu olmayan zonalarda işlәyәn Baza stansiyalarının qәbuledici-ötürücü qurğularının eyni tezlikdәn eyni zamanda istifadә edilmәsinә әsaslanır ki, bu da mәhdud tezlik probleminin aradan qaldırılmasına, rabitәnin keyfiyyәtinә әsaslı tәsir göstәrir. İnformasiya tәhlükәsizliyi Mobil telefonlardan istifadә edәrkәn tәhlükәsizlik mәsәlәsi nәinki fiziki mahiyyәt (aparatın itirilmәsi, oğurlanması vә s) kәsb edir, әksinә daha çox aparat vasitәsilә ötürülәn vә qәbul edilәn informasiyanın (danışıq vә ya tekst mә`lumatları) tәhlükәsizliyi mәsәlәsi daha ciddi әhәmiyyәt kәsb edir. Mobil telefon sistemindә bir neçә növ tәhlükәsizlik tәdbirlәri nәzәrdә tutulub. Aparat sahibinin hәqiqiliyini aşkara çıxarmaq üçün bütün özәl informasiyaların yerlәşdirdiyi SIM-kartın audentifikasiyası mexanizmi tәtbiq olunur ki, bu da sistemә qeyri-qanuni girişin qarşısını almağa xidmәt edir. İkinci tәhlükәsizlik tәdbiri ötürülәn mәlumatın dinlәmәsinin vә ötürülmә istiqamәtinin tәyin edilmәsinin qarşısını almaq üçün xüsusi alqoritmlәri hәyata keçirәn şifrәlәmә әmәliyyatıdır. Hazırda GSM texnologiyası әn müasir şifrәlәmә hәyata keçirilәn standartlardan biri hesab olunur. Lakin bütün bunlar heç dә o demәk deyildir ki, mobil rabitә tamamilә tәhlükәsizdir. Artıq mobil telefon danışıqlarının elektron üsulla әldә olunması vә dinlәnilmәsi haqqında qәrb mәtbuatında xeyli yazılar yazılmaqdadır. Xüsusi xidmәt strukturları, detektivlәr, xakerlәr xüsusi aparatlarla mobil telefon danışıqlarını yazır vә qulaq asırlar. Hәtta bir İsrail vәtәndaşı tәrәfindәn GSM sistemi ilә ötürülәn mәlumatların şifrәlәmә alqoritminin sirrinin açılması haqqında İnternetdә mәlumat yayılıb. Kәnar şәxslәr vә qurumlar tәrәfindәn mobil telefon danışıqlarına qulaq asmaq nә qәdәr çәtindirsә, xüsusi xidmәt strukturlarının әlindә bu adi bir şeydir. Rusiyada mobil telefon danışıqlarına total nәzarәtlә bağlı Rusiya Rabitә Nazirliyinin FSB-nin birgә rәsmi qәrarları mövcuddur (Rusiya Rabitә nazirliyi, Әmr¹9, 31.01.96. "Mobil rabitә sistemindә operativ әmәliyyat axtarış tәdbirlәrinin tәşkil edilmәsi haqqında", 25 iyul 2000-ci il, әmr¹130 "Mobil telefon şәbәkәsindә әmәliyyat-axtarış tәdbirlәrinin tәşkil edilmәsi ilә bağlı texniki vasitәlәr sisteminin tәtbiqi qaydaları"). İnternetlә ötürülәn informasiyalara nәzarәtlә bağlı Rusiya Rabitә Nazirliyinin qәrarlarında olduğu kimi burada bu sәnәdlәrdә dә bütün informasiya trafikinın FSB-nin ofisindә quraşdırılmış xüsusi idarәetmә-qulaqasma qurğusundan keçmәsi nәzәrdә tutulur. Rusiya ilә rouminq rabitәsindә iştirak edәn Azәrbaycan üçün bunun nә drәcәdә önәmli mәsәlә olduğunu yәni ki, әn azı MTN vә Әks Kәşfiyyat strukturları daha yaxşı bilir. Bizim özümüzdә mobil telefon danışıqlarının xakerlәr tәrәfindәn elәcә dә digәr fiziki şәxslәr vә qurumlar tәrәfindәn qeyri qanuni dinlәnilmәsi faktı hәlәlik müәllifә mәlum deyil. Ancaq "Operativ әmәliyyat-axtarış tәdbirlәri haqqında" Azәrbaycan Respublikası Qanununda nәzәrdә tutulan әmәliyyat-axtarış tәdbirlәrin hәyata keçirmә qaydaları vә gizli qaydada informasiyanın alınması üçün istifadә olunan texnoloji proqram avadanlığı istehsalı, satışı, ölkәyә gәtirilmәsi, elәcә dә onların xarakteristikası haqqında hәlәlik heç bir hüquqi sәnәd qәbul edilmәyib. Qeyd olunan tәdbirlәrin hansı formada keçirilmәsini isә bir mobil telefon operatoru bilir, bir dә danışığa qulaq asan. "Dublikat" mobil telefon aparatı " Beynәlxalq Mobil Telefon Assosiasiyasının (STIA - Cellilar Telecommunications Industru Association) mәlumatına görә tәkcә ötәn il mobil rabitә sahәsindә fırıldaqlara görә dәyәn zәrәr 12 milyard $ -a çatır. Fırıldaq isә әsasәn mobil telefon aparatının identifikasiya kodunun әlә keçiriomәsi (başqa sözlә desәk telefon aparatının "dublikatının" çıxarılması) yolu ilә hәyata keçirilir. Yәni mobil telefon sahibinә mәxsus olan vә SIM- kartda yerlәşdirilәn informasiya xüsusi mәharәtlә әldә olunur vә başqa bir SIM - karta yaızılır. Bu proses xüsusi skaner vasitәsilә (adi mobil telefon aparatı formasında) Hәr hansı bir mobil telefonun Baza stansiyasının çağırış siqnallarına cavab verәrkәn göndәrdiyi cavab siqnalının әlә keçirilmәsi yolu ilә hәyata keçirilir. Dublikatı çıxarılmış telefon aparatı ilә yalnız zәng etmәk olur. Qısası, daxil olan zәnglәri eyni tezlikdә qәbul edәn, eyni nömrәyә malik iki telefon aparatı olur. Bu әmәliyyat nәticәsindә zәrәr çәkәn isә yalnız, kopiyası çıxarılmış mobil telefon sahibi olduğundan, Mobil Telefon Operatorları bu cür fırıldaqlara o qәdәr dә әhәmiyyәt vermirlәr. Çünki onsuz da, necә deyәrlәr , kontur gedir, kimsәnin cibindәn çıxmasından asılı olmayaraq pul da yazılır. Өz haqq-hesabına vә ya konturuna nәzarәt edәn mobil telefon sahibi isә gözlәnilmәz haqq-hesablarla rastlaşdıqda mәcburdur ki, Mobil Telefon Operatoruna müraciәt etsin vә aparatı yenidәn proqramlaşdırsın. Koordinatorların müәyyәnlәşmәsi. Artıq mobil telefon sahibinin koordinatlarının (yerlәşdiyi yerin) müәyyәn edilmәsi, elәcә dә xeyli müddәt әvvәlki coğrafi yerdәyişmәlәrinin müәyyәn edilmәsi elә bir ciddi problem deyil. Belә ki, işlәk vәziyyәtdә olan mobil telefondan ötürülәn siqnalları әn azı üç nöqtәdәn qәbul edәn xüsusi avadanlıq (pelenqator) vasitәsilә abonentin dәqiq koordinatı tәyin edilir. Hәmçinin Mobil Telefon Operatorunun Mәrkәzi İdarәetmә Mәntәqәsindәki kompyuterlәr hәr bir mobil telefon sahibinin Baza stnasiyalarına ötürdüyü özәl identifikasiya mә`lumatlarını analiz edir vә onun hәrәkәtini "izlәyir". Bu halda dәqiq koordinatın müәyyәn edilmәsi isә әrazinin topoqrafiyasından, Baza stansiyasının vәziyyәtindәn, xüsusәn dә onun әhatә radiusundan asılıdır. Ümumiyyәtlә bu metodla abonentin yerini tәxminәn 80-100 m dәqiqliklә tapmaq mümkündür. Belәlikә, hәr bir şәxsin mobil telefonundan ötürülәn siqnallar Baza stansiyaları tәrәfindәn qәbul edilәrәk yenidәn işlәnir vә bu mә`lumatlar müntәzәm olaraq MİM-in kompyuterlәrinә yazılır vә 2 aydan - 7 ilәdәk müddәtә yaddaşda saxlanılır. Yeri gәlmişkәn Avropa ölkәlәrinin xüsusi xidmәt strukturları müxtәlif әmәliyyatları yerinә yetirәrkәn, bәzi cinayәtlәrin üstünü açarkәn mobil telefon sisteminin texnologiyasından mәharәtlә istifadә edirlәr. Әgәr mobil teleofon aparatı oğurlanıbsa vә ya itibsә sahibinin arzusuna uyğun olaraq Mәrkәzi Operator ESN - nömrәsi vasitәsilә ilә ya aparatı bütün dünya ölkәlәri üzrә eyni standartda işlәyәn operatorların kompyuterlәrinin "qara siyahısına" saldırır (yәni ona xidmәt göstәrilmir), ya da itmәsi vә ya oğurlanması haqqında әgәr polisdәn arayış varsa ,yenә dә ESN -nömrәsi vasitәsilә onun koordinatorlarını vә başqa mәlumatları dәqiqlәşdirәrәk polisin kömәyi ilә aparatı sahibinә qaytarır. Dublikat nömrәni isә (itmiş nömrә ilә eyni olan nömrәni) dәyәrinin tәxminәn yarısını ödәmәklә yenidәn әldә edә bilәrsiniz. Bu halda, çox tәәssüf ki, itirilmiş nömrәnizin yaddaşı bәrpa edilmir. Mobil rabitә vә İnternet Bir-iki il öncәyәdәk soruşsaydılar ki, hansı üsulla İnternetә girişi kütlәvilәşdirmәk olar, heç kimin ağlına gәlmәzdiki, mobil rabitә sistemi ilә -deyә cavab versin. Hazırda isә bütün dünyada mobil telefon sistemi sürәtlә İnternet texnologiyalarını mәnimsәmәkdәdir. Yeni WAP - protokolu mobil telefon vasitәsilә tanış İnternet resurslarına baxmağa imkan verir. Belәliklә, mobil infrastrukturla İnternet infrasturkturanın birgә yaradılması zәrurәti ortaya çıxır. Bu isә informasiyanın ötürülmәsi ilә bağlı, informasiya tәhlükәsizliyi ilә bağlı yeni-yeni problemlәr demәkdir. Әn qәribәsi isә ondan ibarәtdir ki, artıq "mobil telefon virusu" anlayışı ortaya çıxıb. "Qısa mesaj" xidmәti servisindәn istifadә edәn xakerlәr İnternetә qoşulmuş kompyüterlәr vasitәsilә mobil telefonlara "virus"lar (dağıdıcı proqramlar) vә İnternet istifadәçilәrin zәhlәsini tökmüş spamerlәr (arzuolunmaz vә tәlәb edilmәyәn reklam mәlumatları) göndәrilmәyә başlanıb. Hәlәlik "mobil telefon virus"ları Sim kart vә Smart kartdakı informasiyaları dağıda bilmәyibsә dә, artıq mobil telefon operatorları öz MİM-dәki serverlәrdә anti virus paketlәri yerlәşdirmәk üzәrindә düşünürlәr.İnformasia tәhlükәsizliyi mәsәlәsi İnternet provayderlәrdә olduğu kimi, mobil operatorların da başının üstünü alıb. Dövlәt ,mobil rabitә vә tәhlükәsizlik Dövlәtin İnternet vә mobil rabitә infrastrukturlarının birgә yaratmasmını zәruri edәn әsas amillәrdәn biri dә mobil rabitә sisteminin son dövrlәrdә, hәtta peyk rabitәsi sistemini dә. yumşaq dildә desәk sıradan çıxarılmasıdır. Bir-iki il öncә hay-küylә reklam olunan Motorola kompaniyasının rәhbәrlik etdiyi İridium Qlobal peyk rabitәsi şәbәkәsi 10 milyard dollar xәrc çәkilmәsinә baxmayaraq iflasa uğradı. İridium layihәsinә mәxsus olan 66 әdәd peyk vә yerüstü peyk avadanlıqlarını isә cәmi 50 milyon dollara satmaq planlaşdırılır. Peyk avadanlıqlarının 10-15 ilә öz xәrcini ödәmәsi vә özünü doğrultması, cәmi 1-2 ilә kәskin keyfiyyәt dәyişikliklәrinә uğrayan kompyüter- rabitә texnologiyalarının inkişafına tab gәtirә bilmir. Mobil rabitә sisteminin sürәtli inkişafı bütün fәaliyyәt sahәsi ilә mәşğul olanları ciddi düşünmәyә mәcbur edib. Amerika qәzetlәri nәinki özlәrinin İnternet sәhifәlәrini yaradır, eyni zamanda qәzetlәrin mobil telefon texnologiyası ilә әldә olunacaq variantı üzәrindә işlәyirlәr. Nәhәng şirkәtlәr sәs musiqi vә video faylların mobil telefonla alınması üzәrindә çalışırlar. İnkişaf etmiş ölkәlrәdә artıq mobil telefonlarla bank hesablaşmaları aparılır, elektron mәktublaşma hәyata keçirilir. Өlkәmizdә mobil rabitә bazarının әsas nәzarәt paketlәri dövlәtin әlindәdir. Hәlәlik yalnız iki mobil telefon opreatoru fәaliyyәt göstәrir. Gәlәn ilәdәn isә razılığa görә bu iki operatorun monopoliyasına son qoyulur. Yeni mobil rabitә operatorlarının bazara daxil olması isә qiymәtlәrin kәskin şәkildә aşağı düşmәsinә, istifadәçilәrin kәskin şәkildә artmasına gәtirib çıxaracaq (Cәmi ilyarım öncә İnternet xidmәti göstәrәn 2-3 provayder olduğuna görә internetin 1 saatı üçün 4-5$ ödәmәk lazım gәlirdi). Hazırda mobil telefon istifadәçilәri sayının artıq 0,5 milyona yaxınlaşdığı, İnternet istifadәçilәrinin dә sayının tәxmini 10 minәdәk olduğunu, elәcә dә yaxın perspektivdә mobil rabitә sahәsindә ciddi sıçrayışların labüd olduğunu nәzәrә alaraq tam yәqinliklә deyә bilәrәm ki, kommunikasiya vә informasiya tәhlükәsizliyi sahәsindә mәnim mәmlәkәtimi ciddi sınaqlar gözlәyir. Mobil rabitә sisteminin gәlәcәk inkişafı üçün indidәn әn mürәtәqqi texnologiyalara üstünlük verilmәlidir. Dünyada artıq 3-cü nәsil mobil telefon sistemlәri tәtbiq olunmağa başlayıb. Artıq Avropada bütün dünya mobil telefon sistemlәrini özündә birlәşdirәcәk UMTS (Universal MobileTelecommunications Sistem) standartı üzәrindә iş aparılır. Ümumiyyәtlә hesab edirәm ki, dövlәt Mobil infrastruktur vә İnternet infrastrukturlarının dünya standartlarına uyğun formalaşdırılmasına xüsusi diqqәt yetirmәli , haqlı rәqabәti inkişaf etdirmәk üçün bütün mobil telefon operatorların vә internet provayderlәrinin hәr birinә eyni şәrait yaratmalı, informasiya tәhlükәsizliyinin dövlәt sistemini formalaşdırmalıdır. Mobil operatorlar arasındakı münasibәtlәrin dә normal olması ciddi mәsәlәlәrdәn birisidir. Өzәl tәhlükәsizlik Bütün bu tәdbirlәrin (elәcә dә dәfәlәrlәdeyilәn lakin nәticәsi olmayan köklü problemlәrin, "Azadlıq" 01.03.2000 "İnternet vә Dövlәt" 04.07.2000 "İnternet vә informasiya tәhlükәsizliyi") hәyata keçirilmәsinin әsas ağırlığın hökumәtin üzәrinә düşdüyünü vә mәmlәkәtimdә hәlәlik informasiya tәhlükәsizliyini ilә mәşğul olan heç bir dövlәt quruluşunun olmadığını nәzәrә alaraq "Multimedia" Mәrkәzi mobil telefon sahiblәrinә öz şәxsi vә informasiya tәhlükәsizliyinin qorunması üçün yalnız özlәrinin edә bilәcәyi aşağıdakı tәdbirlәr nәzәrә almağı tövsiyyә edir: 1. Yalnız vә yalnız rәqәmli telefon sistemlәrindәn istifadә edin. 2. Әgәr gedәcәyiniz vә ya olduğunuz yer haqqında kimsәnin bilmәmәsini istәyirsinizsә mobil telefonunuzu söndürün. 3. Ümumiyyәtlә biznes әmәliyyatları barәdә ifrat özәl mәlumatlar (kredit kartı, parollarınız vә s.) haqqında mobil telefonla mәlumat ötürmәk mәslәhәt görülmür. 4. Hәm özünüzün, hәm dә başqalarının tәhlükәsizliyini istәyirsinizsә yanacaq doldurma stansiyalarında, xüsusi hәsasa aparatlar olan xәstәxanalarda, tәyyarәdә vә elәcә dә avtomobili idarә edәrkәn mobil telefondan istifadә etmәyin (Yeri gәlmişkәn әn son mәlumata görә avtomobili idarә edәrkәn mobil telefonlardan istifadәyә görә Almaniyada 32$ cәrimә ödәnilmәsi haqqında qәrar qәbul edilib. 5. Mobil telefon aparatının ESN nömrәsini gizli saxlayın. Telefon aparatı oğurlandıqda vә itdikdә Operatora müraciәt edin. Tapılmasını arzulayırsınızsa polisdәn arayış da götürmәyi unutmayın. 6. Mobil aparatınıza PİN kod yerlәşdirin. 7. Mobil aparatınızın "dublikat"ının çıxarılıb-çıxarılmamasını öyrәnmәk üçün tez-tez konturunuzu vә ya haq-hesabınızı dәqiqlәşdirin. Başqasının sizin hesabınıza danışdığına әminsinizsә tәcili Operatora müraciәt edin. 8. İnternetә qoşulmuş kompyüterlәr vasitәsilә mobil telefonunuza şübhәli görünәn mesaj (vә ya Sizin tәlәb etmәdiyiniz hansısa reklam mәlumatı) daxil olarsa, elәcә dә mobil telefonla internetә qoşulduqda aparatınızda qeyri-adilik müşahidә etdikdә Operatora müraciәt edin. (İnternet vasitәsilә mesaj göndәrildikdә mobil aparatınızda "Hesabat" menyusunda adi mobil tel nömrәsi deyil, çox rәqәmli bir әdәd yazılır).
Səhifəni hazırladı: Lənkəran r/n Boladi k 1 saylı tam orta məktəbin Fizika-Informatika müəllimi Seyran Əliyev.
seyranaliyev@mail.ru
0NTEL GELECEK UCUN TEHS0L
F0Z0KA PROQRAMLAR0
DЭnyan1n 7 mЖcЭzYsi
||0nternet nYdir? || ||KompЭterin nYsillYri || ||Komputerin qurulu_u ||
Yumurtani cib telefonu ilY necY bi_irmYk olar?
Bermud ЭГbuca 1
Mobil rabitы vы informasiya tыhlЭkыsizliyi.
FikirlY_! Cavab tap!
Mobil rabitы vы informasiya tыhlЭkыsizliyi.
MЭasir _ыraitdы milli informasiya resurslar1 hыr bir dЖvlыtin iqtisadi vы hыrbi qЭdrыtinin ыsas mыnbыlыrindыn birinы Гevrilmыkdыdir. Cыmiyyыtin vы dЖvlыtin bЭtЭn fыaliyyыt sahыlыrinы nЭfuz edыn informasiya-mы`lumat sistemlыri art1q konkret siyasi vы maddi keyfiyyыtlыr kыsb etmыkdыdir. Odur ki, son illыrdы ыksыr Жlkыlыrdы milli tыhlЭkыsizliyin ыcac tыrkib hissыsi kimi informasiya tыhlЭkыsizliyi mыsыlыsinы xЭsusi diqqыt yetirilir. 0nformasiya tыhlЭkыsizliyi problemi beynыlxalq inteqrasiya proseslыrinы qo_ulan Azыrbaycan ЭГЭn dы, xЭsusыn dы normal mЭnasibыtlыrdы olmayan qon_ular1m1z Rusiya, Ermыnistan vы 0ran son dЖvrlыrdы informasiya mыsыlыlыrinы Гox ciddi giri_diyi bir dЖvrdы, mЭhЭm ыhыmiyyыt kыsb edir. Хtыn yaz1larda bilavasitы Qlobal ^ыbыkы (0nternet) ilы ba l1 mыmlыkыtimin informasiya tыhlЭkыsizliyi mыsыlыlыrinы toxunuldu u ЭГЭn, bu yaz1da mobil rabitы sahыsindы mЖvcud problemin hans1 vыziyyыtdы oldu unu az da olsa ara_d1rmaq qыrar1na gыldik. Problemin mahiyyыtinы varmaq ЭГЭn mobil telefonlar1n i_lыmы prinsipinы q1sa da olsa nыzыr salmaq mыqsыdы uy un olard1 . Hыr bir mobil telefon aparat1 bir qыbuledici - ЖtЭrЭcЭ radiostansiyad1r. Hыr bir mobil telefon aparat1na onun istehsalГ1s1 tыrыfindыn xЭsusi nЖmrы (ESN - kod) verilir vы bu , xЭsusi mikrosxem vasitыsilы aparata yerlы_dirilir. Aparat1 mobil rabitы _ыbыkыsinы qo_an hыr hans1 Operator isы (mыs: Azersell vы ya Baksell) ыlavы olaraq hыmin mikrosxemы xЭsusi identifikasiya nomrыsi (MIN-kod) dы yerlы_dirir. Hыr bir mobil rabitы _ыbыkыsi (deyыk ki, Azersell vы ya Baksell) ыsasыn a_a 1dak1 komponentlыrdыn ibarыtdir.
a) Mыrkыzi 0darыetmы Mыntыqыsi (M0M)
b) Baza stansiyas1 vы onun nыzarыtedici-idarыedici qur usu
v) Mobil telefon aparat1
Mobil telefon sisteminin ыsas i_ prinsipi, ыhatы zonas1n1n (xidmыt gЖstыrilыcыk regionun) mыhdud radiuslu co rafi zonalara bЖlЭnmыsindыn ibarыtdir. (^ыklы bax). GSM texnologiyas1 ЭГЭn bu cur zonalar1n radiusu 0,5 km - 35 km aras1nda olur. Hыr bir co rafi zona daxilindы mobil telefon ba lant1s1 isы hыmin zonaya xidmыt edыn Baza stansiyalar1 tыrыfindыn tыnzimlыnir vы bЭtЭn Baza stansiyalar1n1n kabel vы ya radiorele vasitыsilы birlы_dirildiyi Mыrkыzi 0darыetmы Mыntыqыsi tыrыfindыn idarы olunur. Baza stansiyalar1 yЭksыk tezlikli mobil telefon siqnallar1n1 a_a 1 tezlikli adi telefon siqnallar1na Гevirыn qur ularla tыmin olunur. Hыr bir Baza stansiyas1 mЭntыzыm olaraq mobil telefon aparatlar1 ЭГЭn xidmыti siqnal gЖndыrir. Mobil telefon aparat1 hыmin siqnal1 qыbul edыrыk, mыxЭsusi MIN vы ESN kodlar1 haqq1nda mыlumat1 Baza stansiyas1na ЖtЭrЭr. Bu ыmыliyyat zaman1 hыr bir konkret mobil telefon sahibi identifikasiya olunur, ona konkret hans1 Baza stansiyas1 tыrыfindыn xidmыt olunaca 1 mЭыyyыnlы_ir. Mobil telefon sahibi zыng edыrkыn, Baza stansiyas1 Жz ыhatы dairыsi daxilindы bo_ olan tezlik xыtti ilы siqnal1 qыbul edir vы M0M-ы ЖtЭrЭr, o isы Жz nЖvbыsindы siqnal1 zыngi qыbul edыcыk mobil telefon sahibinin yerlы_diyi zonaya xidmыt edыn Baza Stansiyas1na ЖtЭrЭr. ьgыr mobil telefon sahibi dan1_arkыn bir zonadan ba_qa bir zonaya keГirsы, siqnallar da avtomatik olaraq mЭvafiq Baza stansiyalar1na ЖtЭrЭlЭr. Zonalar1n say1n1 art1rmaq vы onlar1n radiusunu q1saltmaqla mobil rabitыnin gЭcЭnЭ xeyli yЭksыltmыk mЭmkЭndЭr. Yeri gыlmi_kыn. Konkret zona daxilindы eyni zaman an1nda mobil telefonlardan istifadы edыnlыrin say1n1n Гoxlu u hыmin zonaya xidmыt edыn Baza stansiyas1n1n i_ini iflic edir. гЭnki, eyni zonada deyыn ki, 30-40 cЭt kanal varsa, bЭtЭn kanallar da mы_ uldursa yeni qo_ulmaq istыyыn abonenti sistemы qo_iaq ЭГЭn Baza stansiyas1 bo_ kanal tapa bilmir vы abonent gЖzlыmыyы mыcburdur. Mыsыlыn, kЭtlыvi tыdbirlыr keГirilыn ыrazilыrdы, tutaq ki, insanlar1 daHa Гox y1 1_d1 1 Fыvvarыlыr Meydan1nda (xЭsusыn ax_amlar) mobil rabitы yaratmaq ciddi problemы Гevrilir. (Tыbii ki, mыn xЭsusi xidmыt orqanlar1n1n Mobil Telefon Operatoruna tыsir etmыklы mobil rabitыnin mыhdudla_d1r1lmas1 istiqamыtindы add1mlar1n1 da istisna etmirыm .
ьgыr kЭtlыvi tыdbir keГirilыn ыrazidы mobil rabitыsi "susdurulmu_" _ыxsin telefonu qon_u zonalarda da (tыxminыn bir neГы yЭz metrdыn bir-iki km-dыk olan ыrazidы ) i_lыmirsы , demыk Operatorun mЭdaxilыsi _ыksizdir.) Mobil rabitы sisteminin ыsas ideyas1 isы qon_u olmayan zonalarda i_lыyыn Baza stansiyalar1n1n qыbuledici-ЖtЭrЭcЭ qur ular1n1n eyni tezlikdыn eyni zamanda istifadы edilmыsinы ыsaslan1r ki, bu da mыhdud tezlik probleminin aradan qald1r1lmas1na, rabitыnin keyfiyyыtinы ыsasl1 tыsir gЖstыrir. 0nformasiya tыhlЭkыsizliyi Mobil telefonlardan istifadы edыrkыn tыhlЭkыsizlik mыsыlыsi nыinki fiziki mahiyyыt (aparat1n itirilmыsi, o urlanmas1 vы s) kыsb edir, ыksinы daha Гox aparat vasitыsilы ЖtЭrЭlыn vы qыbul edilыn informasiyan1n (dan1_1q vы ya tekst mы`lumatlar1) tыhlЭkыsizliyi mыsыlыsi daha ciddi ыhыmiyyыt kыsb edir. Mobil telefon sistemindы bir neГы nЖv tыhlЭkыsizlik tыdbirlыri nыzыrdы tutulub. Aparat sahibinin hыqiqiliyini a_kara Г1xarmaq ЭГЭn bЭtЭn Жzыl informasiyalar1n yerlы_dirdiyi SIM-kart1n audentifikasiyas1 mexanizmi tыtbiq olunur ki, bu da sistemы qeyri-qanuni giri_in qar_1s1n1 alma a xidmыt edir. 0kinci tыhlЭkыsizlik tыdbiri ЖtЭrЭlыn mыlumat1n dinlыmыsinin vы ЖtЭrЭlmы istiqamыtinin tыyin edilmыsinin qar_1s1n1 almaq ЭГЭn xЭsusi alqoritmlыri hыyata keГirыn _ifrыlыmы ыmыliyyat1d1r. Haz1rda GSM texnologiyas1 ыn mЭasir _ifrыlыmы hыyata keГirilыn standartlardan biri hesab olunur. Lakin bЭtЭn bunlar heГ dы o demыk deyildir ki, mobil rabitы tamamilы tыhlЭkыsizdir. Art1q mobil telefon dan1_1qlar1n1n elektron Эsulla ыldы olunmas1 vы dinlыnilmыsi haqq1nda qыrb mыtbuat1nda xeyli yaz1lar yaz1lmaqdad1r. XЭsusi xidmыt strukturlar1, detektivlыr, xakerlыr xЭsusi aparatlarla mobil telefon dan1_1qlar1n1 yaz1r vы qulaq as1rlar. Hыtta bir 0srail vыtыnda_1 tыrыfindыn GSM sistemi ilы ЖtЭrЭlыn mыlumatlar1n _ifrыlыmы alqoritminin sirrinin aГ1lmas1 haqq1nda 0nternetdы mыlumat yay1l1b. Kыnar _ыxslыr vы qurumlar tыrыfindыn mobil telefon dan1_1qlar1na qulaq asmaq nы qыdыr Гыtindirsы, xЭsusi xidmыt strukturlar1n1n ыlindы bu adi bir _eydir.
Rusiyada mobil telefon dan1_1qlar1na total nыzarыtlы ba l1 Rusiya Rabitы Nazirliyinin FSB-nin birgы rыsmi qыrarlar1 mЖvcuddur (Rusiya Rabitы nazirliyi, ьmr╧9, 31.01.96. "Mobil rabitы sistemindы operativ ыmыliyyat axtar1_ tыdbirlыrinin tы_kil edilmыsi haqq1nda", 25 iyul 2000-ci il, ыmr╧130 "Mobil telefon _ыbыkыsindы ыmыliyyat-axtar1_ tыdbirlыrinin tы_kil edilmыsi ilы ba l1 texniki vasitыlыr sisteminin tыtbiqi qaydalar1"). 0nternetlы ЖtЭrЭlыn informasiyalara nыzarыtlы ba l1 Rusiya Rabitы Nazirliyinin qыrarlar1nda oldu u kimi burada bu sыnыdlыrdы dы bЭtЭn informasiya trafikin1n FSB-nin ofisindы qura_d1r1lm1_ xЭsusi idarыetmы-qulaqasma qur usundan keГmыsi nыzыrdы tutulur. Rusiya ilы rouminq rabitыsindы i_tirak edыn Azыrbaycan ЭГЭn bunun nы drыcыdы Жnыmli mыsыlы oldu unu yыni ki, ыn az1 MTN vы ьks Kы_fiyyat strukturlar1 daha yax_1 bilir. Bizim ЖzЭmЭzdы mobil telefon dan1_1qlar1n1n xakerlыr tыrыfindыn elыcы dы digыr fiziki _ыxslыr vы qurumlar tыrыfindыn qeyri qanuni dinlыnilmыsi fakt1 hыlыlik mЭыllifы mыlum deyil. Ancaq "Operativ ыmыliyyat-axtar1_ tыdbirlыri haqq1nda" Azыrbaycan Respublikas1 Qanununda nыzыrdы tutulan ыmыliyyat-axtar1_ tыdbirlыrin hыyata keГirmы qaydalar1 vы gizli qaydada informasiyan1n al1nmas1 ЭГЭn istifadы olunan texnoloji proqram avadanl1 1 istehsal1, sat1_1, Жlkыyы gыtirilmыsi, elыcы dы onlar1n xarakteristikas1 haqq1nda hыlыlik heГ bir hЭquqi sыnыd qыbul edilmыyib. Qeyd olunan tыdbirlыrin hans1 formada keГirilmыsini isы bir mobil telefon operatoru bilir, bir dы dan1_1 a qulaq asan. "Dublikat" mobil telefon aparat1 " Beynыlxalq Mobil Telefon Assosiasiyas1n1n (STIA - Cellilar Telecommunications Industru Association) mыlumat1na gЖrы tыkcы Жtыn il mobil rabitы sahыsindы f1r1ldaqlara gЖrы dыyыn zыrыr 12 milyard $ -a Гat1r. F1r1ldaq isы ыsasыn mobil telefon aparat1n1n identifikasiya kodunun ыlы keГiriomыsi (ba_qa sЖzlы desыk telefon aparat1n1n "dublikat1n1n" Г1xar1lmas1) yolu ilы hыyata keГirilir. Yыni mobil telefon sahibinы mыxsus olan vы SIM- kartda yerlы_dirilыn informasiya xЭsusi mыharыtlы ыldы olunur vы ba_qa bir SIM - karta ya1z1l1r. Bu proses xЭsusi skaner vasitыsilы (adi mobil telefon aparat1 formas1nda) Hыr hans1 bir mobil telefonun Baza stansiyas1n1n Гa 1r1_ siqnallar1na cavab verыrkыn gЖndыrdiyi cavab siqnal1n1n ыlы keГirilmыsi yolu ilы hыyata keГirilir. Dublikat1 Г1xar1lm1_ telefon aparat1 ilы yaln1z zыng etmыk olur. Q1sas1, daxil olan zыnglыri eyni tezlikdы qыbul edыn, eyni nЖmrыyы malik iki telefon aparat1 olur. Bu ыmыliyyat nыticыsindы zыrыr Гыkыn isы yaln1z, kopiyas1 Г1xar1lm1_ mobil telefon sahibi oldu undan, Mobil Telefon Operatorlar1 bu cЭr f1r1ldaqlara o qыdыr dы ыhыmiyyыt vermirlыr. гЭnki onsuz da, necы deyыrlыr , kontur gedir, kimsыnin cibindыn Г1xmas1ndan as1l1 olmayaraq pul da yaz1l1r. Хz haqq-hesab1na vы ya konturuna nыzarыt edыn mobil telefon sahibi isы gЖzlыnilmыz haqq-hesablarla rastla_d1qda mыcburdur ki, Mobil Telefon Operatoruna mЭraciыt etsin vы aparat1 yenidыn proqramla_d1rs1n. Koordinatorlar1n mЭыyyыnlы_mыsi. Art1q mobil telefon sahibinin koordinatlar1n1n (yerlы_diyi yerin) mЭыyyыn edilmыsi, elыcы dы xeyli mЭddыt ыvvыlki co rafi yerdыyi_mыlыrinin mЭыyyыn edilmыsi elы bir ciddi problem deyil. Belы ki, i_lыk vыziyyыtdы olan mobil telefondan ЖtЭrЭlыn siqnallar1 ыn az1 ЭГ nЖqtыdыn qыbul edыn xЭsusi avadanl1q (pelenqator) vasitыsilы abonentin dыqiq koordinat1 tыyin edilir. HыmГinin Mobil Telefon Operatorunun Mыrkыzi 0darыetmы Mыntыqыsindыki kompyuterlыr hыr bir mobil telefon sahibinin Baza stnasiyalar1na ЖtЭrdЭyЭ Жzыl identifikasiya mы`lumatlar1n1 analiz edir vы onun hыrыkыtini "izlыyir". Bu halda dыqiq koordinat1n mЭыyyыn edilmыsi isы ыrazinin topoqrafiyas1ndan, Baza stansiyas1n1n vыziyyыtindыn, xЭsusыn dы onun ыhatы radiusundan as1l1d1r. эmumiyyыtlы bu metodla abonentin yerini tыxminыn 80-100 m dыqiqliklы tapmaq mЭmkЭndЭr. Belыlikы, hыr bir _ыxsin mobil telefonundan ЖtЭrЭlыn siqnallar Baza stansiyalar1 tыrыfindыn qыbul edilыrыk yenidыn i_lыnir vы bu mы`lumatlar mЭntыzыm olaraq M0M-in kompyuterlыrinы yaz1l1r vы 2 aydan - 7 ilыdыk mЭddыtы yadda_da saxlan1l1r. Yeri gыlmi_kыn Avropa Жlkыlыrinin xЭsusi xidmыt strukturlar1 mЭxtыlif ыmыliyyatlar1 yerinы yetirыrkыn, bыzi cinayыtlыrin ЭstЭnЭ aГarkыn mobil telefon sisteminin texnologiyas1ndan mыharыtlы istifadы edirlыr. ьgыr mobil teleofon aparat1 o urlan1bsa vы ya itibsы sahibinin arzusuna uy un olaraq Mыrkыzi Operator ESN - nЖmrыsi vasitыsilы ilы ya aparat1 bЭtЭn dЭnya Жlkыlыri Эzrы eyni standartda i_lыyыn operatorlar1n kompyuterlыrinin "qara siyah1s1na" sald1r1r (yыni ona xidmыt gЖstыrilmir), ya da itmыsi vы ya o urlanmas1 haqq1nda ыgыr polisdыn aray1_ varsa ,yenы dы ESN -nЖmrыsi vasitыsilы onun koordinatorlar1n1 vы ba_qa mыlumatlar1 dыqiqlы_dirыrыk polisin kЖmыyi ilы aparat1 sahibinы qaytar1r. Dublikat nЖmrыni isы (itmi_ nЖmrы ilы eyni olan nЖmrыni) dыyыrinin tыxminыn yar1s1n1 Жdыmыklы yenidыn ыldы edы bilыrsiniz. Bu halda, Гox tыыssЭf ki, itirilmi_ nЖmrыnizin yadda_1 bыrpa edilmir. Mobil rabitы vы 0nternet Bir-iki il Жncыyыdыk soru_sayd1lar ki, hans1 Эsulla 0nternetы giri_i kЭtlыvilы_dirmыk olar, heГ kimin a l1na gыlmыzdiki, mobil rabitы sistemi ilы -deyы cavab versin. Haz1rda isы bЭtЭn dЭnyada mobil telefon sistemi sЭrыtlы 0nternet texnologiyalar1n1 mыnimsыmыkdыdir. Yeni WAP - protokolu mobil telefon vasitыsilы tan1_ 0nternet resurslar1na baxma a imkan verir. Belыliklы, mobil infrastrukturla 0nternet infrasturkturan1n birgы yarad1lmas1 zыrurыti ortaya Г1x1r. Bu isы informasiyan1n ЖtЭrЭlmыsi ilы ba l1, informasiya tыhlЭkыsizliyi ilы ba l1 yeni-yeni problemlыr demыkdir. ьn qыribыsi isы ondan ibarыtdir ki, art1q "mobil telefon virusu" anlay1_1 ortaya Г1x1b. "Q1sa mesaj" xidmыti servisindыn istifadы edыn xakerlыr 0nternetы qo_ulmu_ kompyЭterlыr vasitыsilы mobil telefonlara "virus"lar (da 1d1c1 proqramlar) vы 0nternet istifadыГilыrin zыhlыsini tЖkmЭ_ spamerlыr (arzuolunmaz vы tыlыb edilmыyыn reklam mыlumatlar1) gЖndыrilmыyы ba_lan1b. Hыlыlik "mobil telefon virus"lar1 Sim kart vы Smart kartdak1 informasiyalar1 da 1da bilmыyibsы dы, art1q mobil telefon operatorlar1 Жz M0M-dыki serverlыrdы anti virus paketlыri yerlы_dirmыk Эzыrindы dЭ_ЭnЭrlыr.0nformasia tыhlЭkыsizliyi mыsыlыsi 0nternet provayderlыrdы oldu u kimi, mobil operatorlar1n da ba_1n1n ЭstЭnЭ al1b. DЖvlыt ,mobil rabitы vы tыhlЭkыsizlik DЖvlыtin 0nternet vы mobil rabitы infrastrukturlar1n1n birgы yaratmasm1n1 zыruri edыn ыsas amillыrdыn biri dы mobil rabitы sisteminin son dЖvrlыrdы, hыtta peyk rabitыsi sistemini dы. yum_aq dildы desыk s1radan Г1xar1lmas1d1r. Bir-iki il Жncы hay-kЭylы reklam olunan Motorola kompaniyas1n1n rыhbыrlik etdiyi 0ridium Qlobal peyk rabitыsi _ыbыkыsi 10 milyard dollar xыrc Гыkilmыsinы baxmayaraq iflasa u rad1. 0ridium layihыsinы mыxsus olan 66 ыdыd peyk vы yerЭstЭ peyk avadanl1qlar1n1 isы cыmi 50 milyon dollara satmaq planla_d1r1l1r. Peyk avadanl1qlar1n1n 10-15 ilы Жz xыrcini Жdыmыsi vы ЖzЭnЭ do rultmas1, cыmi 1-2 ilы kыskin keyfiyyыt dыyi_ikliklыrinы u rayan kompyЭter- rabitы texnologiyalar1n1n inki_af1na tab gыtirы bilmir. Mobil rabitы sisteminin sЭrыtli inki_af1 bЭtЭn fыaliyyыt sahыsi ilы mы_ ul olanlar1 ciddi dЭ_Эnmыyы mыcbur edib. Amerika qыzetlыri nыinki Жzlыrinin 0nternet sыhifыlыrini yarad1r, eyni zamanda qыzetlыrin mobil telefon texnologiyas1 ilы ыldы olunacaq variant1 Эzыrindы i_lыyirlыr. Nыhыng _irkыtlыr sыs musiqi vы video fayllar1n mobil telefonla al1nmas1 Эzыrindы Гal1_1rlar. 0nki_af etmi_ Жlkыlrыdы art1q mobil telefonlarla bank hesabla_malar1 apar1l1r, elektron mыktubla_ma hыyata keГirilir. Хlkыmizdы mobil rabitы bazar1n1n ыsas nыzarыt paketlыri dЖvlыtin ыlindыdir. Hыlыlik yaln1z iki mobil telefon opreatoru fыaliyyыt gЖstыrir. Gыlыn ilыdыn isы raz1l1 a gЖrы bu iki operatorun monopoliyas1na son qoyulur. Yeni mobil rabitы operatorlar1n1n bazara daxil olmas1 isы qiymыtlыrin kыskin _ыkildы a_a 1 dЭ_mыsinы, istifadыГilыrin kыskin _ыkildы artmas1na gыtirib Г1xaracaq (Cыmi ilyar1m Жncы 0nternet xidmыti gЖstыrыn 2-3 provayder oldu una gЖrы internetin 1 saat1 ЭГЭn 4-5$ Жdыmыk laz1m gыlirdi). Haz1rda mobil telefon istifadыГilыri say1n1n art1q 0,5 milyona yax1nla_d1 1, 0nternet istifadыГilыrinin dы say1n1n tыxmini 10 minыdыk oldu unu, elыcы dы yax1n perspektivdы mobil rabitы sahыsindы ciddi s1Гray1_lar1n labЭd oldu unu nыzыrы alaraq tam yыqinliklы deyы bilыrыm ki, kommunikasiya vы informasiya tыhlЭkыsizliyi sahыsindы mыnim mыmlыkыtimi ciddi s1naqlar gЖzlыyir. Mobil rabitы sisteminin gыlыcыk inki_af1 ЭГЭn indidыn ыn mЭrыtыqqi texnologiyalara ЭstЭnlЭk verilmыlidir.
DЭnyada art1q 3-cЭ nыsil mobil telefon sistemlыri tыtbiq olunma a ba_lay1b. Art1q Avropada bЭtЭn dЭnya mobil telefon sistemlыrini ЖzЭndы birlы_dirыcыk UMTS (Universal MobileTelecommunications Sistem) standart1 Эzыrindы i_ apar1l1r. эmumiyyыtlы hesab edirыm ki, dЖvlыt Mobil infrastruktur vы 0nternet infrastrukturlar1n1n dЭnya standartlar1na uy un formala_d1r1lmas1na xЭsusi diqqыt yetirmыli , haql1 rыqabыti inki_af etdirmыk ЭГЭn bЭtЭn mobil telefon operatorlar1n vы internet provayderlыrinin hыr birinы eyni _ыrait yaratmal1, informasiya tыhlЭkыsizliyinin dЖvlыt sistemini formala_d1rmal1d1r. Mobil operatorlar aras1ndak1 mЭnasibыtlыrin dы normal olmas1 ciddi mыsыlыlыrdыn birisidir. Хzыl tыhlЭkыsizlik BЭtЭn bu tыdbirlыrin (elыcы dы dыfыlыrlыdeyilыn lakin nыticыsi olmayan kЖklЭ problemlыrin, "Azadl1q" 01.03.2000 "0nternet vы DЖvlыt" 04.07.2000 "0nternet vы informasiya tыhlЭkыsizliyi") hыyata keГirilmыsinin ыsas a 1rl1 1n hЖkumыtin Эzыrinы dЭ_dЭyЭnЭ vы mыmlыkыtimdы hыlыlik informasiya tыhlЭkыsizliyini ilы mы_ ul olan heГ bir dЖvlыt qurulu_unun olmad1 1n1 nыzыrы alaraq "Multimedia" Mыrkыzi mobil telefon sahiblыrinы Жz _ыxsi vы informasiya tыhlЭkыsizliyinin qorunmas1 ЭГЭn yaln1z Жzlыrinin edы bilыcыyi a_a 1dak1 tыdbirlыr nыzыrы alma 1 tЖvsiyyы edir:
1. Yaln1z vы yaln1z rыqыmli telefon sistemlыrindыn istifadы edin.
2. ьgыr gedыcыyiniz vы ya oldu unuz yer haqq1nda kimsыnin bilmыmыsini istыyirsinizsы mobil telefonunuzu sЖndЭrЭn.
3. эmumiyyыtlы biznes ыmыliyyatlar1 barыdы ifrat Жzыl mыlumatlar (kredit kart1, parollar1n1z vы s.) haqq1nda mobil telefonla mыlumat ЖtЭrmыk mыslыhыt gЖrЭlmЭr.
4. Hыm ЖzЭnЭzЭn, hыm dы ba_qalar1n1n tыhlЭkыsizliyini istыyirsinizsы yanacaq doldurma stansiyalar1nda, xЭsusi hыsasa aparatlar olan xыstыxanalarda, tыyyarыdы vы elыcы dы avtomobili idarы edыrkыn mobil telefondan istifadы etmыyin (Yeri gыlmi_kыn ыn son mыlumata gЖrы avtomobili idarы edыrkыn mobil telefonlardan istifadыyы gЖrы Almaniyada 32$ cыrimы Жdыnilmыsi haqq1nda qыrar qыbul edilib.
5. Mobil telefon aparat1n1n ESN nЖmrыsini gizli saxlay1n. Telefon aparat1 o urland1qda vы itdikdы Operatora mЭraciыt edin. Tap1lmas1n1 arzulay1rs1n1zsa polisdыn aray1_ da gЖtЭrmыyi unutmay1n.
6. Mobil aparat1n1za P0N kod yerlы_dirin.
7. Mobil aparat1n1z1n "dublikat"1n1n Г1xar1l1b-Г1xar1lmamas1n1 Жyrыnmыk ЭГЭn tez-tez konturunuzu vы ya haq-hesab1n1z1 dыqiqlы_dirin. Ba_qas1n1n sizin hesab1n1za dan1_d1 1na ыminsinizsы tыcili Operatora mЭraciыt edin.
8. 0nternetы qo_ulmu_ kompyЭterlыr vasitыsilы mobil telefonunuza _Эbhыli gЖrЭnыn mesaj (vы ya Sizin tыlыb etmыdiyiniz hans1sa reklam mыlumat1) daxil olarsa, elыcы dы mobil telefonla internetы qo_ulduqda aparat1n1zda qeyri-adilik mЭ_ahidы etdikdы Operatora mЭraciыt edin. (0nternet vasitыsilы mesaj gЖndыrildikdы mobil aparat1n1zda "Hesabat" menyusunda adi mobil tel nЖmrыsi deyil, Гox rыqыmli bir ыdыd yaz1l1r).
Sehifeni hazirladi: Seyran Eliyev. Lenkeran r/n Boladi k 1 sayli mektebin Fizika-Informatika muellimi
seyranaliyev@mail.ru
Используются технологии uCoz